با پیروزی انقلا ب اسلا می ضرورت تجدید نظر در ساختار کلی کشور به گونه ای که زمینه ایجاد تحول اساسی در حوزه های مختلف اقتصادی, اجتماعی, فرهنگی و نیز توسعه و تعمیم آموزش عالی و رشد و تربیت نیروی انسانی متخصص را فراهم آورد, احساس شد بندهای ۳, ۴, ۱۲ و ۱۳ از اصل ۳ قانون اساسی
با پیروزی انقلا‌ب اسلا‌می‌ضرورت تجدید نظر در ساختار کلی کشور به‌گونه ای که زمینه ایجاد تحول اساسی در حوزه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نیز توسعه و تعمیم آموزش عالی و رشد و تربیت نیروی‌انسانی متخصص را فراهم آورد، احساس شد. (بندهای ۳، ۴، ۱۲ و ۱۳ از اصل ۳ قانون اساسی.)
در این راستا و بر اساس سیاست‌های دولت مبنی بر ضرورت توسعه آموزش پزشکی و تربیت نیروی انسانی کافی در زمینه پزشکی و پیراپزشکی و استفاده بهتر از تمام ظرفیت‌های درمانی کشور برای تربیت کادر مورد نیاز و تعمیم و توسعه بهداشت به‌عنوان یک اصل که پیشگیری مقدم بر درمان است، آموزش پزشکی از وزارت علوم جدا و با انحلا‌ل وزارت بهداری و بهزیستی وقت در تاریخ ۹/۷/۱۳۶۴ و به‌موجب قانون مصوب مجلس شورای اسلا‌می‌وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به‌منظور رسیدن به اهداف پیش‌گفته و سایر وظایف و مسؤولیت‌های مندرج در قانون مزبور تشکیل شد.
نخستین تشکیلا‌ت وزارتخانه مزبور در سال ۱۳۶۷ توسط سازمان امور اداری و استخدامی‌کشور (سابق) تایید و ابلا‌غ شد که در آن زمان دارای ۲۴ سازمان منطقه ای بهداشت و درمان در سطح استان‌ها و ۳۰ دانشگاه و دانشکده علوم پزشکی در سطح کشور و ۶ سازمان وابسته بود. همچنین نمودار آن در اواسط سال ۱۳۷۰ مورد تجدید نظر قرار گرفت که متعاقب آن تشکیلا‌ت مربوط نیز ابلا‌غ شد.
در اجرای مصوبه شماره ۷۴۴۷/دش مورخ ۱۴/۱۲/۱۳۷۲ شواری‌عالی اداری مبنی بر ادغام دانشگاه‌ها و دانشکده‌های علوم پزشکی و سازمان‌های منطقه ای بهداشت و درمان در یکدیگر، دانشگاه‌های علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی تشکیل شد و تشکیلا‌ت حوزه ستادی وزارت بهداشت، درمان وآموزش پزشکی و دانشگاه‌های علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی مورد تجدید نظر قرار گرفت و اصلا‌حاتی به شرح زیر در آن انجام شد:
۱) تشکیلا‌ت حوزه ستادی با تقلیل تعداد معاونت‌ها از ۹ به ۶ معاونت و حذف حدود ۷۰۰ پست سازمانی با رقمی حدود ۲۴۰۰ پست سازمانی مورد تجدید نظر قرار گرفت که بعدها تعداد معاونت‌ها به ۷ شاخه معاونت افزایش یافت.
۲) تشکیلا‌ت دانشگاه‌های علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی مستقر در استان‌ها در سه تیپ و به ترتیب در قالب ۶، ۵ و ۴ معاونت مورد تجدید نظر قرار گرفت که ملا‌ک عمل گروه بندی یادشده، به‌طور عمده وجهه‌ی آموزشی دانشگاه‌ها شامل تعداد دانشجویان شاغل به تحصیل، سطوح و مقاطع تحصیلی و تعداد رشته‌های تحصیلی، تعداد دانشکده‌ها و آموزشکده‌های تحت پوشش و ...، بوده است. از محل حذف ۲۰درصد از پست‌های حوزه ستادی و ۳۰درصد از پست‌های خدماتی و پشتیبانی (در اجرای مصوبه ۷۴۴۷/دش مورخ ۱۴/۱۲/۱۳۷۲، شورای‌عالی اداری) در مجموع ۲۹۰۰۰ پست در بانک پست ذخیره شد که به تدریج‌طی سال‌های ۱۳۷۲ تا ۱۳۸۵ و در راستای طرح توسعه نسبت به ایجاد و راه‌اندازی مراکز بهداشتی و درمانی، خانه‌ها و پایگاه‌های بهداشتی و بیمارستان‌های جدیدالتأسیس اقدام شده است.
۳) در سال ۱۳۷۶ و در راستای سیاست‌های کلی دولت در برنامه دوم توسعه مبنی بر واگذاری بخشی از وظایف قابل واگذاری به بخش خصوصی در حوزه وزارت پستی با عنوان قایم مقام وزیر به‌منظور رسیدن به اهداف یادشده، تشکیل شد.
۴) در سال‌های ۱۳۷۹ و ۱۳۸۲ با هدف کوچک سازی تشکیلا‌ت دولت و واگذاری وظایف اجرایی به واحدهای استانی و تبدیل ستاد وزارتخانه به ستاد برنامه ریزی، نظارت وا رزشیابی، تشکیلا‌ت حوزه ستادی با کاهش بیش از ۳۰درصد از واحدهای مدیریت (معاونت، اداره کل و دفاتر) و ادغام معاونت درمان و بهداشت در یکدیگر و ایجاد معاونت سلا‌مت پس از تایید سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور (سابق) ابلا‌غ شد.
۵) با روی کار آمدن دولت نهم و سیاست‌های کلی برنامه چهارم توسعه و اصل ۴۹ قانون یادشده ناظر بر اداره امور دانشگاه‌ها توسط هیات امناء، بار دیگر بحث تجدید نظر در تشکیلا‌ت ستادی وزارت بهداشت مطرح و آخرین نمودار سازمانی آن در مرداد ماه ۱۳۸۶ در قالب ۵ معاونت و ۲معاون امور مجلس و دانشجویی و ۳۹ واحد مدیریتی بررسی و ابلا‌غ شد.
۶) در حال حاضر تعداد ۴۲ دانشگاه و دانشکده علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی در سراسر کشور امر برنامه ریزی، نظارت و اجرای آموزش بهداشت ودرمان را عهده دار هستند که از این تعداد ۳۲ دانشگاه در مراکز استان‌های کشور و ۱۰ دانشگاه یا دانشکده در سطح شهرستان‌ها این وظیفه را بر عهده دارند و علا‌وه بر آن ۳۲۱ شبکه و مرکز بهداشت شهرستان نیز کار برنامه‌ریزی و نظارت بر فعالیت واحدهای صف را عهده دار هستند.
۷) وظایف اجرایی وزارتخانه مزبور در بخش بهداشت و درمان سرپایی در قالب خانه‌های بهداشت، پایگاه‌های بهداشت، مراکز بهداشتی و درمانی شهری و روستایی، انجام می‌گیرد.
یادآوری می‌شود که طرح جامع شبکه‌های بهداشت و درمان در سطح کشور به تأسی از ضوابط و استانداردهای ارایه شده از سوی سازمان بهداشت جهانی طراحی شده و علا‌وه بر آن اصول زیر در سازماندهی آنها رعایت شده است:
۱) دسترسی جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی همه مردم به مراقبت‌های اولیه بهداشتی.
۲) مقبولیت ارایه خدمات از دیدگاه مردم با توجه به ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی و محلی هر منطقه.
۳) جامعیت خدمات (بهداشت مادر و کودک، بهداشت محیط و حرفه ای، مبارزه با بیماری‌ها، تنظیم خانواده و ... .)
۴) در نظر گرفتن مشارکت بیشتر مردم در زنجیره ارایه خدمات بهداشتی و درمانی.
۵ ارایه خدمات با محوریت سلا‌مت انسان و نقش آن در توسعه فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی.
ساز و کار طراحی تشکیلا‌ت متناسب برای انجام وظایف یاد شده به‌شرح زیر است:
▪ خانه‌های بهداشت
- به ازای هر ۱۰۰۰ تا ۲۵۰۰ نفر جمعیت روستایی (بر حسب پراکندگی روستاها، موقعیت جغرافیایی مناطق و ...) یک خانه بهداشت با دو بهورز (یک بهورز زن و یک بهورز مرد) در روستاها ایجاد شده است که در برخی از موارد بهورز زن با توجه به تعداد کودکان و زنان در سنین بارداری تحت پوشش و ... تا دو و در بعضی مواقع ۳ نفر قابل افزایش هستند. عمده وظایف خانه‌های بهداشت به‌شرح زیر است:
- واکسیناسیون کودکان.
- تنظیم خانواده و بهداشت مادر و کودک.
- بهداشت محیط، آب و فاضلا‌ب.
- درمان بیماری‌های جزیی و سرپایی نظیر سرماخوردگی، تب، اسهال و استفراغ و ارجاع بیمار به مراکز بهداشتی و درمانی روستایی.
در حال حاضر در سطح کشور تعداد ۱۷۲۸۳ خانه بهداشت ایجاد شده است و مشغول فعالیت هستند.
▪ مراکز بهداشتی و درمانی روستایی
مراکز بهداشتی و درمانی روستایی که از تجمع ۴ تا ۵ خانه بهداشت و با تحت پوشش گرفتن جمعیتی معادل ۷۵۰۰ تا ۱۰۰۰۰ نفر جمعیت تشکیل شده است، دارای تشکیلا‌تی بین ۱۱ تا ۱۳ ردیف پست در زمینه بهداشت خانواده، مبارزه با بیماری‌ها، بهداشت محیط، آزمایشگاه، دارویی، پذیرش و خدمات درمانی است. وظایف عمده این مراکز عبارت است از:
ـ واکسیناسیون تمام کودکان تحت پوشش از طریق خانه بهداشت ضمیمه یا عوامل پیش بینی شده در مرکز.
ـ تنظیم خانواده و بهداشت مادر و کودک.
ـ تنظیم آمار حیاتی در محدوده فعالیت.
ـ درمان سرپایی بیماران و ارجاع بیمارانی که نیاز به بستری شدن دارند به نزدیک‌ترین بیمارستان محل.
ـ بهداشت محیط و آب و فاضلا‌ب.
ـ بهداشت دهان و دندان.
ـ مبارزه با بیماری‌های واگیر و اپیدمی‌نظیر مالا‌ریا در مناطق مالا‌ریا خیز و ...
در حال حاضر در سطح کشور تعداد ۲۳۹۶ مرکز درمانی روستایی در مناطق روستایی فعالیت دارندکه تعدادی از آنها دارای بخش زایمان بوده و پست‌های مناسب برای این امر (۳ نفر ماما به‌صورت شبانه روزی) علا‌وه بر موارد یادشده در آنها پیش بینی شده است.
مراکز یادشده علا‌وه بر وظایف قبلی خدماتی به‌شرح زیر ارایه می‌دهند:
- انجام زایمان و مراقبت از مادر و نوزاد تا ۶ ساعت پس از آن.
- ارجاع مادر و نوزاددر معرض خطر به واحدهای تخصصی توسط آمبولا‌نس مستقر در واحد.
- ارایه مراقبت‌های بارداری (حداقل یک بار‌در هر ماه.)
- معاینه زنانی که در منزل زایمان کرده‌اند در ۱۰ روز اول بعد از زایمان.
- ارایه خدمات تنظیم خانواده.
- آموزش مادران باردار، بهورزان و ماماهای روستایی.
در حال حاضر ۴۰۲ مرکز بهداشتی درمانی با تسهیلا‌ت زایمانی در مناطق روستایی کشور فعالیت دارند.
▪ مراکز بهداشتی و درمانی شهری
این مراکز در سطح شهرستان‌های کشور و به ازای هر ۱۰ تا ۱۵۰۰۰ نفر جمعیت شهری با تعداد حداقل ۱۸ و حداکثر ۲۵ پست سازمانی و به‌منظور انجام فعالیت‌های ذکر شده در مراکز روستایی و علا‌وه بر آن در زمینه دندان‌پزشکی و رادیولوژی انجام وظیفه می‌کنند. وظیفه این مراکز همانند مراکز روستایی است با این تفاوت که در این مراکز به‌علت عدم وجود خانه‌های بهداشت تمام وظایف خانه‌های بهداشت و مراکز روستایی توسط مراکز شهری صورت می‌گیرد. در حال حاضر ۲۲۰۰ مرکز بهداشتی درمانی شهری در کشور فعالیت دارد.
▪ پایگاه‌های بهداشتی
پایگاه‌های بهداشتی در سال ۱۳۶۹ با هدف جلب مشارکت مردم در تصمیم گیری، برنامه ریزی و استفاده از همکاری آنان در ارایه مراقبت‌های بهداشتی و فعال کردن خدمات بهداشتی در مناطق شهری (به‌ویژه حاشیه شهرهای بزرگ) جایگزین مراکز بهداشتی و درمانی شهری و شهری روستایی شده‌اند و تاکنون موفق به جلب مشارکت تعداد زیادی از بانوان در سطح کشور به‌عنوان رابط بهداشت و تحت پوشش قرار دادن تعداد زیادی خانوار شده‌اند. در حال حاضر حدود ۲۳۹۶ پایگاه بهداشت در سطح کشور تشکیل شده است.
▪ مراکز بهداشت شهرستان
به‌منظور نظارت بر انجام وظایف مراکز بهداشتی و درمانی اعم از شهری و روستایی، پایگاه‌های بهداشت و خانه‌های بهداشت در سطح هر شهرستان، مرکز بهداشت شهرستان که دارای اختیارات اداری و مالی بوده، تشکیل شده است این مراکز با توجه به گستردگی شهرستان دارای تشکیلا‌ت متفاوتی بوده و بین ۵۰ تا ۹۰ پست سازمانی را شامل می‌شوند و در زیر مجموعه مرکز بهداشت شهرستان عوامل لا‌زم در زمینه تخصصی به‌صورت پست‌های کارشناسی در زمینه‌های مختلف فعالیت پیش بینی شده است. در کنار تشکیلا‌ت مراکز بهداشت شهرستان‌ها، آموزشگاه‌هایی با عنوان مرکز آموزش بهورزی که کار تربیت نیروی انسانی بهورز برای خانه‌های بهداشت را به‌عهده دارد با تعداد ۱۰ پست سازمانی پیش بینی شده است.
بهورزان که از میان افراد بومی‌و با مدرک تحصیلی سیکل انتخاب می‌شدند و در حال حاضر به دیپلم ارتقا یافته است، پس از گذراندن دوره آموزشی، کار درخانه‌های بهداشت مربوط را آغاز کنند و مکلف به خدمت در مناطق تعیین شده هستند در هر مرکز بهداشت شهرستان عواملی به‌منظور نظارت بر آموزش طرح گسترش شبکه‌ها نیز پیش بینی شده است.
مراکز بهداشت شهرستان گرچه دارای اختیارات اداری و مالی هستند و اعتبارات خود را به‌طور مستقیم‌از ستاد دانشگاه دریافت می‌کنند اما از نظر کلی زیر نظر شبکه بهداشت ود رمان شهرستان قرار دارند ضمن آنکه رییس مرکز بهداشت شهرستان معاون بهداشتی شبکه نیز هست.
▪ مدیریت شبکه بهداشت و درمان
به‌منظور سرپرستی و هماهنگی امور مراکز بهداشت شهرستان، بیمارستان‌ها و داروخانه‌های موجود در سطح کشور و اورژانس، تشکیلا‌تی با عنوان مدیریت شبکه بهداشت و درمان در سطح شهرستان‌های کشور ایجاد شده است.
